Đại dịch COVID19 ngấm ngầm ảnh hưởng và liên quan đến chuyên ngành nhãn khoa ngay từ khi nó bắt đầu bùng nổ. Các BS mắt là đối tượng chịu rủi ro đặc biệt khi mà SARS Cov2 là bệnh lây truyền qua đường hô hấp thông qua tiếp xúc với giọt bắn từ đường thở của người bị nhiễm bệnh. Thêm nữa, chủng corona virus và RNA của nó cũng được tìm thấy trên về mặt nhãn cầu và nước mắt của người bệnh, cùng với viêm kết mạc và một số thay đổi khác của nhãn cầu đang trở thành đặc tính đi cùng với bệnh nhân nhiễm COVID -19.
.jpg)
Với tình cảnh này ngành nhãn khoa bị xáo trộn mạnh, phải quay lại với những nỗ lực phi thường để tìm cách trả lời câu hỏi: đâu là những biện pháp phòng ngừa hữu hiệu cho những người thực sự cần nó và duy trì những biện pháp giáo dục, tập huấn chăm sóc mắt bất chấp phong tỏa và giãn cách xã hội.
COVID- 19 và mắt
Chủng mới của coronavirus này có thể tới mắt qua con đường ngoại sinh và nội sinh. Đường ngoại sinh đến mắt liên quan đến bề mặt nhãn cầu, đặc biệt là kết mạc, nơi trình diện thụ thể enzyme chuyển đổi angiotensin 2, một trong những đích mà virus nhắm vào để xâm nhập vào tế bào người. Từ đây, SARS Cov 2 có thể đến niêm mạc mũi, qua biểu mô niêm mạc mũi, tới ống dạ dày ruột và hệ tuần hoàn. Khi cư trú ở kết mạc tại đây sẽ có biểu hiện nhiễm virus. Thực tế là khi tìm kiếm virus có thể thấy 0.3 đến 30% dương tính trên bệnh nhân nhiễm SARS Cov 2 . Điều thú vị là SARS CoV2 có thể tìm thấy cả ở nước mắt và kết mạc bề mặt, thậm chí không có biểu hiện triệu chứng. Con đường nội sinh phân tán virus liên quan đến sự lan rộng viêm nhiễm từ đường hô hấp trên thông qua biểu mô niêm mạc mũi hoặc virus phân tán qua chế tiêt nước mắt do tuyến lệ cũng bị viêm nhiễm. Các mảnh virus trên thực tế có thể bám vào kết mạc, đôi khi biểu hiện bằng bệnh cảnh viêm kết mạc do virus.
Để có thể tới khoang nội nhãn từ hệ thống tuần hoàn chủng Corona virus mới có thể đến từ hoặc tuần hoàn trung tâm võng mạc hoặc qua động mạch mi trước và mi sau. Trái với các tài liệu về bằng chứng về virus ở bề mặt nhãn cầu và nước mắt cho đến nay chỉ có 2 nghiên cứu về phát hiện các proteine của virus hay các RNA của chúng trong môi trường nội nhãn, đặc biệt hơn là ở mống mắt và vùng bè cũng như võng mạc. Tuy thế nhưng viêm nhiễm thực thụ của các phần tử virus này trên các bệnh phẩm của mô mắt còn chưa được chứng minh cho tới bây giờ.
SARS CoV 2 cũng có thể dẫn tới những thay đổi toàn thân làm tăng xuất hiện các biến chứng mắt một cách gián tiếp. Một ví dụ , đi kèm hậu quả của bão cytokine chức năng tế bào nội mô mạch máu có thể rối loạn, tăng đông máu trong COVID 19 đi kèm với không chỉ bệnh lý vi mạch cầu thận mà cả tắc động mạch trung tâm võng mạc và các nhánh của nó. Thậm chí lưới mao mạch hắc mạc hoặc vi mạch đĩa thị cũng có thể bị ảnh hưởng. Bệnh lý mạch máu võng mạc, bao gồm xuất tiết cục bông và vi xuất huyết đã được ghi nhận trên bệnh nhân COVID 19, hay gặp trên BN nhập viện với các bệnh lý nặng nề hơn khi quan sát các bệnh nhân bị nhiễm virus khác. Tĩnh mạch xoắn vặn và giãn cũng đã từng được ghi nhận. Các dạng thiếu máu nhãn cầu khác gần đây cũng được công bố trong bệnh cảnh viêm tắc mạch máu, bệnh lý cận hoàng điểm bán cấp, bệnh lý võng mạc thần kinh vùng hoàng điểm cấp và dọa tắc tĩnh mạch trung tâm võng mạc. Viêm nhiễm nội nhãn cũng được ghi nhận nhưng chưa kiểm chứng trên bệnh nhân bị COVID. Viêm màng đào trước không có hạt đã từng được phát hiện trên một bệnh nhân có viêm nhiễm toàn thân phối hợp với COVID 19. Một bệnh nhân khác được cho là có viêm màng bồ đào toàn bộ và viêm thị thần kinh phối hợp với COVID19. Bệnh nhân thứ 3 có phản ứng huyết thanh ( +) với COVID 19 có thay đổi lớp ngoài của võng mạc không đặc hiệu và viêm dịch kính phát hiện vào ngày thứ 12 sau khi khởi phát các triệu chứng về hô hấp. Sau theo dõi 2 tháng người ta thấy tổn thương lớp ngoài của võng mạc không phát triển thêm, tế bào viêm trong dịch kính giảm dần. Thiếu các báo cáo về viêm nội nhãn trên bệnh nhân COVID chỉ ra đây là tổn thương hiếm. Thêm nữa thiếu bằng chứng về các phần từ của SARS hay RNA trong các dịch nội nhãn hay mô của nhãn cầu trong những trường hợp này cũng là cản trở để thiết lập quan hệ nhân quả. Có những viêm nhiễm rầm rộ của toàn thân đối với virus. Tuy nhiên người ta không khỏi ngạc nhiên khi các viêm nhiễm nội nhãn chỉ được phát hiện rất ít. Sau cùng nhưng chưa phải là hết: tình trạng nghiêm trọng của các bệnh nhân nặng, có biểu hiện cương tụ hay phù nề kết mạc, không thể để nhầm lẫn với viêm kết mạc so virus SARS gây ra trực tiếp. Bệnh lý võng mạc Valsava trên bệnh nhân trợ thở cũng cần được chẩn đoán phân biệt với bệnh lý vi mạch trên bệnh nhân COVID.
Đề phòng COVID 19 cho các bác sĩ mắt
Do là nghề nghiệp đặc trưng có nguy cơ tiếp xúc gần với nguồn lây qua giọt bắn và các phần tử, các khuyến cáo đã được đưa ra và công bố để cảnh báo cho giới chuyên môn và bệnh nhân trong quá trình thăm khám. Các khuyến cáo này đã liên tục được chấn chỉnh bổ xung cho theo kịp với tình hình mới. Giả sử trong phòng mổ hay phòng khám các biện pháp đặc hiệu sẽ được đưa ra nhằm giảm nguy cơ lây nhiễm khi thi hành nhiệm vụ
Ảnh hưởng của COVID với chuyên ngành nhãn khoa
Chăm sóc mắt hiện đang chịu ảnh hưởng nặng nề bởi đại dịch, với lượng bệnh nhân hạn chế, phải tăng sử dụng telemedecine và những nỗ lực nhằm tái tổ chức, định mức ưu tiên chăm sóc mắt. Nguy cơ tiềm tàng với chuyên khoa mắt và bệnh nhân của họ đã pahst sinh nhu cầu phải ban hành các biện pháp phòng ngừa có tính toàn cầu, cũng như vậy với công tác giáo dục và đào tạo. Khi đại dịch bùng nổ, xâm nhiễm sang các khu vực khác nhau trên toàn cầu, bác sĩ mắt đứng trước thủ thách là nhân vật quan trọng của tình trạng bình thường mới trong bối cảnh vẫn phải chăm sóc mắt, đào tạo nhãn khoa và các hoạt động học thuật khác
Toàn cảnh
Mối liên quan thực sự với mắt trong bệnh cảnh nhiễm SARS CoV2 và COVID 19 còn khá phức tạp, khi mà SARS CoV2 lan tràn nhanh chóng thành đại dịch, ảnh hưởng đến những bệnh nhân chưa từng tồn tại hoặc mới hình thành các bệnh lý mắt. Theo một nghĩa khác, bệnh nhân với tình trạng cấp hay mạn tính về mắt có thể trước đó, đồng thời hoặc thứ phát nhiễm chủng virus corona mới và hình thành mối quan hệ nhân quả cùng với viêm nhiễm thường có thể xảy ra.Viêm kết mạc có thể là thật nhưng thường không phổ biến trên BN nhiễm COVID 19 cùng với việc phát hiện vi rus trên mắt đang viêm. Mặt khác, bất chấp những báo cáo còn chưa được kiểm chứng về việc phát hiện ra virus SARS trong nội nhãn, việc virus có trực tiếp gây bệnh lý viêm nội nhãn hay không vẫn còn chưa được khẳng định rõ ràng.
Một số thay đổi về võng mạc trên BN COVID 19 bao gồm xuất tiết cục bông, vi xuất huyết thậm chí là tắc mạch võng mạc và mao mạch hắc rộng thường là hậu quả của việc vi mạch bị hủy hoại và là nguyên nhân của gia tăng tắc mạch, trong bối cảnh toàn thân bị đáp ứng thái quá với viêm nhiễm giống như người ta đã thấy ở tạng đặc, các viêm nhiễm do virus khác: sốt xuất huyết, sốt vàng và sốt chikungunya. Thêm nữa, các nghiên cứu hồi cứu và có đối chứng về biểu hiện mắt trên BN COVID 19 mẫu thu được khi thăm khám mắt và thực hiện nhiều kiểu chẩn đoán hình ảnh khác nhau, có thể mang lại câu trả lời cho những câu hỏi hắc búa xung quanh ảnh hưởng của COVID 19 đến mắt. Khoa học biết rõ là COVID 19 lây lan nhanh và nhãn khoa không phải là một ngoại lệ, cần phản ứng ngay lập tức và chưa có tiền lệ nhằm giảm nguy cơ lây nhiễm cho bệnh nhân, nhân viên y tế và cộng đồng.
Bs.NT. Văn Thị Lan Phương
Trưởng khoa Kết – Giác Mạc, Bệnh viện Mắt Nghệ An